تخصیص «یارانه نقدی بنزین» ازجمله پیشنهاداتی است که در این گزارش ارائه شده و تغییر در سازوکار فعلی با ارائه ۵ سناریو مختلف برای شیوه توزیع بنزین در گزارش مذکور که در ذیل می‌آید، مطرح و تشریح می‌شود؛ البته هنوز تصمیم نهایی درباره اجرای یک شیوه از مجموع پیشنهادات درج شده، اخذ نشده است.

«۴-۱. یارانه نقدی بنزین

به‌جای پرداخت یارانه نقدی ۴۵۵۰۰ تومانی کنونی، پیشنهاد زیر ارائه می‌شود:

قیمت بنزین به ۲۰۰۰ تومان افزایش یافته و در مقابل به هر ایرانی، معادل ارزش ۳۰ لیتر بنزین ۲۰۰۰ تومانی، یعنی ۶۰۰۰۰ تومان، در کارت اعتباری سرپرست خانوارها تخصیص می‌یابد. اعتبار تخصیص یافته در کارت فقط قابلیت پرداخت برای:

هزینه بنزین در پمپ بنزین‌ها،
پرداخت قبض برق و گاز طبیعی خانوارها،
کرایه اتوبوس و مترو،

در طول ماه را داشته و در پایان ماه در صورت باقی ماندن اعتبار در کارت، فقط قابلیت استفاده برای خرید کالای ایرانی مشمول در طرح (با اولویت لوازم برقی و گازی کم‌مصرف) را خواهد داشت.

متناسب با هر قیمت آثار تورمی آن نیز متفاوت خواهد بود که در بخش پایانی به آن پرداخته می‌شود.

مزایا و معایب طرح به شرح زیر است:

الف) مزایا یارانه نقدی بنزین

تأمین کسری یارانه نقدی برای ۷۷ میلیون نفر یارانه بگیر؛
کاهش مصرف بنزین؛
کاهش یارانه ضمنی مصرف بنزین؛
کاهش قاچاق با کم کردن فاصله قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه.

ب) معایب یارانه نقدی بنزین

افزایش نسبی تورم؛
کاهش رفاه طبقه متوسط شهری؛
وابسته کردن هرگونه افزیش قیمت بنزین به افزایش یارانه؛
وابسته کردن قیمت انرژی به نرخ بی‌ثبات ارز.

۴-۲. سهمیه بنزین به همه افراد

در این طرح که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تدوین شده است، یارانه نقدی تغییر نخواهد کرد و مطابق قبل و سیاست‌ها‌ی موجود اجرا خواهد شد. به‌علاوه به هر ایرانی دارای کد ملی (به‌جز ساکنین خارج کشور)، به ‌اندازه مشخصی اعتبار استفاده از بنزین به‌طور ماهیانه تعلق می‌گیرد. این سهمیه‌ها به‌جای کارت سوخت در کارت ملی هوشمند افراد و یا کارت بانکی بارگذاری می‌شود. در این طرح، روزانه ۵۶ میلیون لیتر بنزین بین مردم (به ۸۰ میلیون ایرانی، هر نفر روزانه ۰٫۷ لیتر و یا ماهیانه ۲۰ لیتر) تقسیم شده و البته برای کنترل قیمت حمل‌و‌نقل عمومی به ماشین‌های ارائه‌کننده خدمات عمومی مانند تاکسی‌ها (اعم از سنتی و اینترنتی)، وانت‌ها و آمبولانس و غیره در ابتدای طرح ۲۵ میلیون لیتر بنزین تخصیص می‌یابد. (این سهمیه با استفاده از تکنولوژی‌های رصد‌کننده جابه‌جایی در هر ماه تعیین‌ خواهد شد). با شروع سهمیه‌بندی ظرف مدت ۶ ماه با ایجاد فراخوان تمام خودروهای عمومی با وام‌های بدون بهره با قسط‌های بلندمدت CNGسوز خواهند شد و این سهمیه حذف می‌شود. البته لازم به ذکر است که در این طرح نرخ CNG به مدت سه سال ثابت خواهد ماند.

درحال حاضر ۴۰ درصد ظرفیت CNG‌ کشور استفاده شده و به راحتی امکان افزایش مصرف CNG به طوری که پاسخگوی نیاز خودروهای عمومی باشد وجود دارد. درآمد حاصل از مابه‌التفاوت فروش ۲۵ میلیون لیتر بنزین بابت پرداخت یارانه سود تسهیلات در اختیار شهرداری‌های کل کشور قرار گرفته تا صرف سرمایه‌گذاری و حمل‌ونقل عمومی شده و مصارف آن به‌صورت ماهانه به اطلاع مردم خواهد رسید.

قیمت بنزین در این طرح بر‌اساس درصدی از قیمت فوب تعیین می‌شود (مثلاً ۹۰ درصد قیمت فوب حدوداً ۳۰۰۰ تومان در‌حال حاضر)[۴] و در مقابل به هر ایرانی، معادل مابه‌التفاوت ارزش ۲۰ لیتر بنزین نسبت به قیمت پایه ۱۰۰۰ تومانی یعنی ۴۰۰۰۰ تومان «قیمت آزاد بنزین (۹۰ درصد قیمت فوب) – قیمت پایه بنزین (۱۰۰۰)* سهمیه بنزین به هر فرد»، در کارت اعتباری سرپرست خانوارها تخصیص می‌یابد. لازم به ذکر است که قیمت پایه بنزین برمبنای هر لیتر ۱۰۰۰ تومان در نظر گرفته شده و تغییر آن در بودجه‌های سنواتی با افزایش سالانه ۲۰ درصد انجام می‌شود. قیمت دوم برمبنای نرخ ارز سامانه نیما و ۹۰ درصد قیمت فوب تعیین خواهد شد.

اعتبار تخصیص یافته در کارت فقط قابلیت پرداخت برای:

هزینه بنزین در پمپ بنزین‌ها،
پرداخت قبض برق و آب و گاز طبیعی خانوارها،
کرایه اتوبوس و مترو،

در طول ماه را داشته و در پایان ماه در صورت باقی ماندن اعتبار در کارت، به‌ صورت نقد از خودپردازها قابلیت برداشت خواهد داشت.

در این روش سیستم کارت سوخت برخط خواهد بود. امکان ایجاد این سامانه توسط بانک‌ها در زمانی کمتر از یک ماه قابل اجراست. در ‌حال حاضر تمام جایگاه‌های بنزین در کشور به دستگاه POS مجهز و زیرساخت لازم برای برخط کردن کارت‌های سوخت وجود دارد. باید به این نکته توجه کرد در اختیار داشتن این سامانه، سود بالایی برای بانک‌ها خواهد داشت؛ لذا پیشنهاد می‌شود واگذاری این سیستم به بانک‌ها از طریق مزایده انجام شود.

متناسب با هر قیمت و در نظر گرفتن سیاست جبرانی آثار تورمی آن نیز متفاوت خواهد بود که در بخش پایانی به آن پرداخته می‌شود.

ـ مزایای کارت سوخت با سهمیه برای هر فرد

افراد فاقد خودرو نیز از یارانه پنهان بنزین برخوردار می‌شوند؛
مهار تقاضا؛
آمادگی در برابر تحریم واردات بنزین؛
محدود کردن امکان قاچاق؛
قیمتگذاری شناور برای نرخ دوم؛
امکان شکل‌گیری بازار بنزین مازاد؛

ـ معایب کارت سوخت با سهمیه برای هر فرد

کاهش رفاه خانوارهایی که سهمیه تعلق گرفته به آنها کمتر از مصرف آنهاست (عموماً در خانوارهای دو نفره و یک نفره)؛
آثار تورمی به سبب افزایش قیمت بنزین آزاد؛
آثار تورمی برای خانواده‌های متوسط بیشتر از خانواده‌های فقیر؛
عدم امکان سیاستگذاری درباره قیمت بنزین براساس مصرف.

۴-۳. بازار آنلاین بنزین یا کوپن سوخت

یارانه نقدی ۴۵۵۰۰ تومانی که در ‌حال حاضر به هر فرد پرداخت می‌شود، به‌صورت کامل حذف و به‌جای آن:

به هر ایرانی بالای ۱۸ سال، به ‌اندازه مشخصی اعتبار استفاده از بنزین به‌طور ماهیانه تعلق می‌گیرد که با توجه به جمعیت بالای ۱۸ سال کشور و مصرف متوسط کنونی بنزین، ۴۰ لیتر در ماه اعتبار پیشنهاد می‌شود. به‌‌منظور نظارت مردم بر ظرفیت پالایش کشور و ملموس کردن تأثیر آن بر زندگی مردم، می‌توان سهمیه تعلق‌ گرفته به مردم را متناسب با تولید بنزین کشور تعیین کرد؛ به‌عبارت‌دیگر سهمیه کل پرداختی، درصد ثابتی از تولید بنزین کشور باشد. این سهمیه‌ها به‌جای کارت سوخت در کارت ملی هوشمند افراد بارگذاری می‌شود.

بازاری آنلاین به‌‌منظور خرید و فروش اعتبارات شکل بگیرد که افراد بتوانند مازاد مصرف خود را از اعتبار تعیین‌شده تقاضا یا مازاد اعتبار خود را در این بازار عرضه کنند. یکی دیگر از کارکردهای دیگر این بازار کشف قیمت واقعی بنزین در داخل کشور است به‌ طوری‌که قیمت تعادلی بنزین در این بازار مشخص می‌شود.

افراد می‌توانند بعد از عرضه بنزین خود در بازار آنلاین بنزین، مبالغ خود را به‌ صورت ماهیانه از این بازار آنلاین برداشت کنند.

نهادی به‌عنوان تنظیم‌گر بازار بنزین شکل بگیرد که نوسانات شدید قیمتی را کنترل کند به‌‌طوری‌ که قیمت را بین قیمت فعلی (کف قیمت) و قیمت فوب خلیج ‌فارس (سقف قیمت) تنظیم کند. کارکرد این نهاد به این صورت است که در قیمت‌های پایین شکل‌گرفته در بازار آنلاین، به‌‌عنوان خریدار وارد بازار می‌شود تا از کاهش بیشتر قیمت‌ها جلوگیری کند و در قیمت‌های بالای شکل‌گرفته به‌عنوان فروشنده عمل می‌کند و مانع افزایش بیشتر قیمت‌ها می‌شود.

ـ مزایای طرح بازار آنلاین بنزین یا کوپن سوخت

در این طرح به‌‌دلیل اینکه به‌جای درآمد، ثروت بین مردم توزیع می‌شود عموم مردم از افزایش قیمت بنزین منتفع خواهند شد. به‌ بیان ‌دیگر، به ‌دلیل اینکه به‌جای پول نقد، اعتبار استفاده از بنزین به مردم تعلق می‌گیرد هرقدر قیمت بنزین افزایش یابد خودبه‌خود ارزش اعتبار نیز افزایش خواهد یافت. با اجرای این طرح، توزیع یارانه در بین مردم با انصاف بیشتری صورت خواهد گرفت؛ زیرا به‌جای اینکه به خودروها سهمیه تعلق گیرد به افراد سهمیه داده می‌شود و همه افراد به‌طور برابر سهمیه دریافت می‌کنند.

با توجه به اینکه در قیمتگذاری و پرداخت یارانه در سایر حامل‌های انرژی نیز مشکل وجود دارد، این طرح می‌تواند مقدمه‌ای برای ایجاد بازارهایی برای برق، گاز، گازوئیل و سایر حامل‌های انرژی باشد. از نظر سادگی و اجرا نیز، برای عموم مردم قابل ‌فهم است و انبوهی از چرخه‌های بازخورد مثبت ایجاد می‌کند. اجرا شدن این طرح باعث اصلاح خودکار مأموریت دولت در تقسیم سود مناسب و موجه می‌شود و به‌‌دلیل اینکه ذی‌نفعان آن عموم مردم هستند احتمال اینکه در آینده دولت‌ها بخواهند در آن دخالت کنند، کاهش می‌یابد.

ـ معایب طرح بازار آنلاین بنزین یا کوپن سوخت

در طرح بازار آنلاین بنزین با افزایش قیمت بنزین، همه معایب برشمرده برای طرح یارانه نقدی بنزین به شکل شدیدتری بروز خواهد کرد. به ‌علاوه:

اتصال قیمت کالای تأثیرگذاری مانند بنزین به نوسانات نرخ ارز و قیمت نفت؛
ایجاد دردسر جدید برای مردم. (این کوپن‌ها الکترونیکی توزیع خواهد شد و باید در یک سامانه اینترنتی معامله شود. فروش مازاد سهمیه، یا خرید کسری سهمیه، برای افرادی که دانش و یا تجربه استفاده از فناوری‌های جدید را ندارند، یک دردسر دیگر در میان مشغله‌های متعدد روزانه‌شان خواهد بود؛ البته با فرض اینکه سامانه معامله کوپن بنزین همیشه در دسترس باشد! افراد مسن یا کم‌سواد و کسانی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کنند و جزو دهک‌های نیازمند جامعه هستند، مشکل دیگری خواهند داشت. نداشتن امکانات، یا دانش لازم برای معامله در سامانه اینترنتی، زمینه کلاهبرداری از این قشر را فراهم می‌کند. نیازمندترین قشر جامعه به یارانه نقدی، ناتوان‌ترین قشر در دریافت یارانه با معامله کوپن الکترونیکی روی اینترنت است.)
با افزایش شدید قیمت سوخت مطابق افزایش قیمت فوب بنزین یا افزایش نرخ ارز، کرایه در شهرهای بزرگ آنچنان افزایش خواهد یافت که ساکنان شهرهای بزرگ را ناراضی خواهد کرد. (‌زیرا مقدار مبلغ تخصیص یافته به آنها کمتر از افزایش هزینه‌های آنها در شهرهای بزگ خواهد بود.) به‌علاوه، بسیار از مشاغل شکل گرفته در قالب تاکسی‌های اینترنتی نیز با کاهش مسافر مواجهه خواهند شد.
این شیوه فقط به معنای توزیع بالسویه یارانه پنهان انرژی است نه به معنای هدفمندکردن یارانه پنهان؛
روش کوپنی هیچ‌گونه درآمدی برای بودجه دولت نخواهد داشت.
با کوپنی کردن بنزین، قیمت بنزین کماکان یک متغیر سیاسی در دست دولت می‌ماند. روش کوپنی، به قیمت خوداصلاح منجر نمی‌شود.

۴-۴٫ عرضه هدفگذاری شده بنزین

اگر ظرفیت تولید بنزین در داخل کشور، ۸۰ میلیون لیتر باشد، آنگاه سه قیمت را می‌توان برای آن در نظر گرفت. هر روزی که مصرف بنزین در کشور بالای ۸۱ میلیون لیتر باشد، قیمت بنزین فردای آن روز ۵۰ تومان گران شود. هر روزی نیز که قیمت بنزین کمتر از ۷۹ میلیون لیتر بود، قیمت بنزین فردای آن روز ۵۰ تومان ارزان شود. در نهایت هر روزی که مصرف بین ۷۹ تا ۸۱ میلیون لیتر بود، قیمت بنزین را تغییر ندهیم. در واقع، یک هدف مصرفی تعیین کنیم.

اما با افزایش قیمت بنزین از ۱۰۰۰ تومان کنونی، عواید دولت از فروش بنزین هم افزایش پیدا می‌کند. پیشنهاد این است برای جبران افزایش قیمت، این افزایش عواید بین بودجه و سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها نصف ـ نصف تقسیم بشود. آخر هر هفته، سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها، کل منابع دریافتی را به همان حسابی که یارانه نقدی به آن واریز می‌شود، واریز کند.

ـ الزامات طرح عرضه هدفگذاری شده

برای طرح «شناورسازی قیمت» دولت باید تقاضای هر روز بنزین را با عرضه هدف مقایسه کند، چرا‌که اگر تقاضا بیش از عرضه بود، قیمت باید افزایش پیدا کند و اگر تقاضا کمتر از هدف بود، قیمت باید کاهش یابد. تنها کسی که کل تقاضای بنزین یک روز را می‌داند، دولت است. آیا می‌شود به گزارش دولت اعتماد کرد؟ بله! چون دولت انگیزه دروغ گفتن را در مورد تقاضای بنزین ندارد. چرا؟ فرض کنیم عرضه هدف ۸۰ میلیون لیتر در روز است:

– اگر تقاضای دیروز بنزین ۷۵ میلیون لیتر بوده باشد و دولت آمار ۸۲.۵ میلیون لیتر را ارائه کند تا بتواند ۲۰ تومان بنزین را گران کند، بنابراین دولت باید ۱۰ درصد هم بیشتر یارانه توزیع کند. یادمان باشد که قرار است دولت نصف عواید حاصل از شناورسازی قیمت بنزین را به‌ صورت یارانه مستقیم توزیع کند. اگر دولت به دروغ مصرف بنزین را ۱۰ درصد بیشتر گزارش کند، لذا مجبور می‌شود ۱۰ درصد هم بیشتر یارانه بدهد.

– فرض کنیم چون دولت می‌خواهد کمتر یارانه بدهد، در حالی که مصرف بنزین ۸۲.۵ میلیون لیتر بوده، دولت اعلام کند مصرف بنزین ۷۵ میلیون لیتر بوده است. بنابراین اگر دولت آمار واقعی را ارائه نکند، مجبور می‌شود قیمت بنزین را ۲۰ تومان کاهش بدهد، در حالی که اگر راست می‌گفت، قیمت بنزین ۲۰ تومان افزایش پیدا می‌کرد.

طرح پیشنهادی بازار بنزین به نحوی است که دولت انگیزه کتمان حقیقت ندارد. صد البته باید از دولت توقع شفافیت در مورد میزان مصرف تمام جایگاه‌های بنزین را در هر روز داشت. شفافیت بهترین ابزار برای ایجاد اعتماد به دولت است؛ اما در کنار شفافیت، در طراحی مکانیسم بازار هم می‌شود انگیزه صداقت دولت را افزایش داد.

ـ مزایای طرح عرضه هدفگذاری شده

منطق قیمت بنزین ساده و قابل فهم است.

قیمت بنزین خوداصلاح خواهد بود. هر وقت لازم بود گران می‌شود، هر وقت لازم بود ارزان می‌شود. دیگر لازم نیست مجلس و دولت مرتباً جلسه بگذارند.

از محل اصلاح قیمت، همه مردم منتفع می‌شوند.

با کاهش کسری بودجه، ریسک ونزوئلایی شدن کم می‌شود.

یارانه قاچاقچی کم می‌شود. حتی می‌شود صادرات بنزین را برای همه مجاز کرد تا دیگر قاچاق نباشد، چرا‌که هر قدر تقاضای صادرات بالا برود، قیمت را بالاتر می‌برد و درآمد آن به صورت یارانه نقدی به‌دست مردم می‌رسد. یعنی همه از صادرات بنزین مستقیماً منتفع می‌شویم. بازار ارز هم از ارزآوری بنزین بهره‌مند می‌شود. در شرایط تحریمی، صادرات بنزین از صادرات نفت آسان‌تر است، چون مشتری‌های خیلی بیشتری دارد. نفت را فقط به چند پالایشگاه معدود در چند کشور مشخص می‌توان فروخت، اما بنزین را می‌شود به جایگاه‌ها فروخت و در همه کشور‌های مجاورمان مشتری دارد. با شناورسازی قیمت، همه از صادرات بنزین نفع می‌بریم.

از آنجا که فقط برای منابع حاصل از افزایش قیمت‌های کنونی بنزین برنامه دارد، پرداخت یارانه‌های نقدی کماکان ادامه خواهد داشت.

ـ معایب طرح عرضه هدفگذاری شده

از آنجا که افرادی که به قاچاق بنزین اقدام می‌کنند هم جزء دریافت‌کنندگان منابع حاصل از افزایش قیمت بنزین هستند، از دو طرف سود می‌برند، هم از قاچاق بنزین و هم از یارانه نقدی جدید. در نتیجه طرح عرضه هدفگذاری شده تأثیر زیادی بر قاچاق بنزین نخواهد داشت تا جایی که قیمت در ایران هم‌ردیف قیمت‌های مرزی شود. با این اتفاق همه معایب برشمرده برای طرح یارانه نقدی بنزین به شکل شدیدتری بروز خواهد کرد.

۴-۵. شناورسازی قیمت بنزین

در این طرح، قیمت عرضه بنزین بر‌مبنای نوسانات قیمت منطقه‌ای بنزین نوسانی خواهد شد. سپس فاصله قیمت فعلی تا قیمت منطقه‌ای بنزین به‌صورت مستمر و هفتگی و با یک سرعت ثابت کم می‌شود. تا نهایت پس از مدتی (مثلاً چهار سال) به قیمت منطقه‌ای برسد. منابع حاصل از مابه‌التفاوت قیمت‌های جدید و قیمت فعلی نیز به‌‌صورت ماهیانه به‌طور نقدی شناور بین مردم و دولت توزیع می‌شود. به‌طور خلاصه این طرح در سه گام اجرایی می‌شود:

گام اول ـ نصب تابلوی قیمت در تمام جایگاه‌های عرضه بنزین که به‌ صورت روزانه قیمت بنزین را نمایش می‌دهد.

گام دوم‌ ـ قیمت بنزین به صورت سه ماه و بر‌مبنای فرمول مشخص و با لحاظ درصد ثابت از قیمت منطقه‌ای (مثلاً ۲۵ درصد قیمت منطقه‌ای) محاسبه و اعلام خواهد شد. در روز شروع طرح، قیمت بنزین در حدود ۵ درصد کمتر از قیمت فعلی تعیین شده و با قیمت ۹۵۰ تومان در هر لیتر عرضه می‌شود. متناسب با نوسان قیمت بنزین منطقه‌ای، قیمت بنزین در محدوده ۸۹۰ تا ۱۰۵۰ تومان در نوسان خواهد بود.

گام سوم ـ پس از سه ماه و عادت کردن مردم به قیمت‌های شناور روزانه بنزین، درصد یارانه بنزین به صورت هفتگی (مثلاً نیم واحد درصد) کاهش خواهد یافت تا پس از افق طرح به قیمت منطقه‌ای بنزین (فوب خلیج فارس) برسد. منابع حاصل از افزایش قیمت بنزین روزانه به صندوق انرژی واریز شده و در پایان هر ماه نقداً به حساب همه یارانه‌بگیران واریز می‌شود.

ـ مزایای طرح شناورسازی قیمت بنزین

ساده بودن و عامه‌فهم بودن؛
تدریجی بودن اجرا؛
جبران اثر منفی ناشی از افزایش قیمت به‌ صورت نقدی و متناسب با افزایش قیمت نفت و ارز؛
پیش‌بینی‌پذیر بودن قیمت بنزین در یک افق زمانی چند ‌ساله برای همه ذی‌نفعان از‌جمله خودروسازان، واردکنندگان خودرو و مردم.

ـ معایب طرح شناورسازی قیمت بنزین

علاوه‌بر همه معایب برشمرده برای طرح یارانه نقدی بنزین، وصل کردن قیمت بنزین به دو متغیر خارج از کنترل قیمت فوب خلیج فارس (که تابعی از قیمت نفت خام است) و نرخ ارز، نوسانات شدیدی بر اقتصاد کشور تحمیل خواهد کرد.
وقتی همه می‌دانند قرار است قیمت بنزین در هفته بعد افزایش یابد، تا آنجا که می‌توانند مصرف خود را افزایش داده تا بنزین ارزان‌تری را در این هفته استفاده کنند.

راهبرد سیاستی وی برای قیمت انرژی در ایران تغییر ماهانه قیمت با توجه به:

۱٫ تورم داخلی

۲٫ درصد تغییرات قیمت انرژی در بازارهای بین‌اللملی نسبت به شاخص کل قیمت‌ها در سطح جهانی

۳٫ ضریب کاهش یارانه انرژی

است و به نظر وی اگر دولت ایران بخواهد فاصله قیمتی انرژی با ۹۰ درصد فوب خلیج فارس را در ظرف ۳ سال طی کند ظریب افزایش ماهانه ۳ درصد و در صورت طی ۵ ساله، ماهانه ۱٫۸ درصد خواهد بود. همچنین رها کردن قیمت انرژی برای تغییر، متناسب با هزینه فرصت مکانی و زمانی (عرضه بنزین) دیگر توصیه راهبردی وی است. فارس